Europa 1939: De oorlog begint
1939, 15 maart: Praag bezet.
Na
georkestreerde agitatie, intimidatie en chantage bezet het Duitse leger
Praag. Tsjechië wordt geannexeerd; Slowakije, dat zich een dag eerder
onafhankelijk had verklaard, wordt een Duits protectoraat. De 'protectie' van
Slowakije stelde overigens niets voor; Hongarije kon zich binnen enkele
weken ongehinderd meester maken van het oosten van Slowakije.
Engeland en Frankrijk, die garanties hadden gegeven voor de grenzen van Tsjecho-Slowakije maakten het zich gemakkelijk: de garanties werden vervallen verklaard 'omdat het land inmiddels uiteen gevallen is'.
Ook voor de meest vredelievende politici is het duidelijk dat Hitler's machthonger nog niet is verzadigd. Als om dit te illustreren doet Hitler er nog een schepje bovenop: op 23 maart wordt, voorafgegaan door de beproefde chantage-diplomatie, het Memel-gebied van Litouwen 'overgedragen' waarmee weer een stukje 'onrecht van Versailles' is gerepareerd.
Wat nu? De militaire en politieke strategen voospellen dat Polen het volgende doelwit zal zijn op Hitler's lijstje. Om hun diplomatieke activiteiten geloofwaardiger te maken voeren Engeland en Frankrijk hun voorbereidingen voor een oorlog op, waaronder invoering van de algemene dienstplicht. Op 31 maart geven ze garanties aan Polen in bewoordingen die weinig twijfel laten bestaan dat het ditmaal ernst is.
De speculatie dat Polen aan de beurt was in Hitler's agenda was goed gezien: eind maart 1938 bestond er al een hoogst geheim memorandum 'Fall Weiss' waarin de bezetting van Polen werd voorbereid. Fall Weiss groeide in de loop van de tijd uit tot een compleet draaiboek; al op 3 april 1939 werd in Fall Weiss een richtinggevende notitie van de Führer opgenomen: de voorbereidingen moesten er op gericht zijn dat de operatie vanaf 1 september 1939 uitgevoerd kon worden.
Roosevelt's bemoeienis
Franklin Delano Roosevelt, President van de Verenigde Staten vanaf 1933 tot aan zijn dood in 1945, nam in de jaren voorafgaand aan de oorlog enkele initiatieven om de dreigende oorlog te voorkomen. Zowel door Chamberlain als door Hitler werd hij afgewezen.
Op 12 januari 1938, kort voor de
Anschluss van Oostenrijk, vroeg Roosevelt in een geheime consultatie
instemming van Chamberlain voor een initiatief van de Verenigde Staten om
een conferentie bijeen te roepen over de ernstige oorlogsdreiging in Europa.
Chamberlain, per kerende post, wees het initiatief hooghartig van de hand,
daarbij wijzend op zijn eigen, door hem kansrijk geachte, pogingen om in
directe onderhandeling met Hitler tot een vergelijk te komen. Roosevelt's
initiatief bleef in de la.
De Britse minister van Buitenlandse Zaken, Anthony Eden, was door Chamberlain niet geraadpleegd; anders dan Chamberlain zag Eden in Roosevelt's initiatief een mogelijkheid de machtige, wellicht onontbeerlijke, Verenigde Staten te betrekken bij pogingen om Hitler tot rede te brengen. Eden, gefrustreerd en teleurgesteld, trad af.
Op 14 april 1939, in het kielzog van de Duitse inval in Tsjechië en de Frans-Britse garanties aan Polen probeerde Roosevelt het opnieuw; dit keer in het openbaar en ten dele bestemd voor binnenlands gebruik. In lange telegrammen aan Hitler en Mussolini uitte hij zijn bezorgdheid in niet mis te verstane bewoordingen; enkele citaten uit de brief aan Hitler:
...You have repeatedly asserted that
you and the German people have no desire for war. If this is true there need
be no war...
...In making this statement we as Americans speak not
through selfishness or fear or weakness. If we speak now it is with the
voice of strength and with friendship for mankind. It is still clear to me
that international problems can be solved at the council table...
...Are you willing to give assurance that your armed forces will not attack
or invade the territory or possessions of the following independent nations:
Finland, Estonia, Latvia, Lithuania, Sweden, Norway, Denmark, The
Netherlands, Belgium, Great Britain and Ireland, France, Portugal, Spain,
Switzerland, Liechtenstein, Luxemburg, Poland, Hungary, Rumania, Yugoslavia,
Russia, Bulgaria, Greece, Turkey, Iraq, the Arabias, Syria, Palestine, Egypt
and Iran...
Hitler slaagde er moeiteloos in dit enigszins doorzichtige initiatief van Roosevelt in dienst te stellen van de Nazi propaganda. Aan elk van de 31 genoemde staten legden de Nazi's de vraag voor of men zich door Duitsland bedreigd voelde en of men met het initiatief van Roosevelt had ingestemd. De kleinere landen (soms na enig aandringen) gaven het voor de hand liggende antwoord: nee, we voelen ons niet bedreigd en nee, we zijn er niet over geraadpleegd en hebben er (dus) niet mee ingestemd. Voor Hitler een buitenkansje om e.e.a. breed uit te meten in een sarcastisch 'Frage/Antwort' spel in een toespraak tot de Reichstag op 28 april 1939, tot groot vermaak van zijn gehoor dat zich graag liet bespelen.
Roosevelt en Einstein
Dit steekspel voor de Bühne kon het aanstaande
uitbreken van de oorlog niet verhinderen. Maar de visionaire Roosevelt zal dat
ook niet hebben verwacht. Ondertussen werd ook in andere kringen in de Verenigde
Staten meegedacht. Op 2 augustus 1939 schreef Einstein (geïnspireerd
door de kernfysicus Szilard) aan Roosevelt zijn beroemde brief waarin hij
attent maakte op het werk van Fermi en Szilard in de Verenigde Staten en van
Joliot in Frankrijk aan mogelijke kernreacties in uranium. Hij maakte
Roosevelt er op attent dat hiermee wellicht buitengewoon krachtige bommen
konden worden gemaakt. Verder wees hij Roosevelt er op dat na de Duitse
inval in Tsjecho-Slovakije de export van uranium uit dat land was gestaakt
en dat onderzoek aan uranium werd uitgevoerd in het Kaiser-Wilhelm Institut
in Berlijn. Roosevelt besloot een commissie op te zetten; het zg. Manhattan
project is hieruit voortgekomen en het werd de bakermat voor de beide
atoombommen op Hirosjima en Nagasaki in 1945. Aan het eind van de oorlog werd overigens
duidelijk dat de Duitsers nog een lange weg hadden te gaan om een atoombom
te maken.
1939, 23 augustus: Duits-Russisch niet-aanvalsverdrag
Litvinov, de ervaren en
gerespecteerde Russische minister van Buitenlandse Zaken, op zoek naar
medestanders om de Duitse expansie een halt toe te roepen oriënteerde zich
vooral op Frankrijk en Engeland. Maar zijn chef Stalin, die in alle zaken
het laatste woord had, wantrouwde deze gesprekspartners: door hun zwakke
opstelling bij Hitler's annexatie van Tsjecho-Slowakije stonden er inmiddels
Duitse troepen aan de grens van Oekraïne! Ook rekende hij het Engeland en
Frankrijk aan dat Rusland niet was uitgenodigd bij de totstandkoming van het
Pact van München. Stalin had een uitgesproken behoefte om een confrontatie
met Hitler voorlopig uit de weg te gaan; hij verving Litvinov begin mei door
de ondoorgrondelijke Molotov. Deze hield Engeland en Frankrijk aan de praat
en onderhandelde ondertussen met Duitsland.
Op 23 augustus is het zover: Duitsland en Rusland sluiten in Moskou een niet-aanvalsverdrag. Maar het belangrijkste wordt niet gepubliceerd en wordt neergelegd in een geheime bijlage: Polen wordt verdeeld in twee 'invloedssferen'. Verder erkent Rusland dat Litouwen behoort tot de Duitse invloedssfeer terwijl Rusland zich rijk mag rekenen met Finland, Estland en Letland. Op de foto: de beide ministers van Buitenlandse Zaken, Ribbentrop en Molotov, ondertekenen het verdrag terwijl Stalin goedkeurend toekijkt.
Engeland en Frankrijk zijn door Hitler afgetroefd en staan met lege handen. Zij hebben Russische belangen verkwanseld en Stalin tegen zich ingenomen. Rusland bevindt zich, althans voorlopig, in het Duitse kamp. Hitler kan zijn gang gaan, zowel in het oosten als in het westen; het uur van de waarheid is gekomen.
1 september 1939: Duitsland valt Polen binnen
Duitsland valt Polen binnen. Hitler probeert nog de schuld te leggen bij Polen door een provocatie aan de grens in scène te zetten maar voor Engeland en Frankrijk is de maat vol. Zij geven een laatste 'waarschuwing' maar een helder ultimatum is het niet. Mussolini doet een halfhartige poging te bemiddelen maar waarschuwt tegelijk dat in geval van oorlog Hitler het voorlopig zonder hem zal moeten doen. Ondertussen maakt de Duitse opmars in Polen snelle vorderingen. De Franse premier Daladier aarzelt de 'waarschuwing' om te zetten in een ultimatum. Chamberlain, nog maar een jaar geleden de bejubelde kampioen van de Appeasement in München heeft echter haast; zijn positie binnen het kabinet en tegenover het Lagerhuis loopt gevaar. Engeland is rijp voor een onherroepelijk initiatief en zet daarmee Frankrijk voor het blok. Frankrijk, dat door zijn geografische ligging en door zijn grote leger de dreiging met oorlog geloofwaardig moet maken.
3 september 1939: begin van de Tweede Wereldoorlog
Om 9 uur die ochtend
vervoegt de Britse ambassadeur zich bij het ministerie van Buitenlandse
Zaken in Berlijn. Hij heeft in de afgelopen nacht belet gevraagd bij von
Ribbentrop die evenwel heeft gemeld op het voorgestelde uur 'niet
beschikbaar' te zijn. Het ultimatum wordt in ontvangst genomen door de
chef-vertaler Paul Schmidt. Schmidt spoedt zich vervolgens naar de
Kanselarij om het ultimatum voor te lezen aan Hitler en von Ribbentrop.
'When I finished there was complete silence. Hitler sat immobile, gazing
before him'. Voor meer details over deze
historische gebeurtenis klik hier.
Het ultimatum dat om 9 uur die ochtend werd overhandigd verstrijkt twee uur later, zonder reactie van Duitse kant. Om 11:15 maakt Chamberlain voor de radio het uitbreken van de oorlog bekend
I am speaking to you from the Cabinet Room at 10 Downing Street.
This morning the British Ambassador in Berlin handed the German Government a
final note stating that, unless we heard from them by 11 o'clock that they
were prepared at once to withdraw their troops from Poland, a state of war
would exist between us. I have to tell you now that no such undertaking has
been received, and that consequently this country is at war with Germany.
Frankrijk volgt vijf uur later. Klik hier voor tekstfragmenten uit toespraken van andere staatslieden en een uitgebreide sfeertekening van deze gedenkwaardige dag.
Nog dezelfde dag treedt Winston Churchill als minister van Marine (First Lord of the Admiralty) toe tot Chamberlain's kabinet. Churchill, de voorvechter van een steviger opstelling tegen Hitler is lange tijd buiten de regering gehouden maar zijn tijd is nu gekomen.
1939, 17 september: Rusland valt Polen binnen
Aangespoord door
Hitler valt Rusland Polen binnen. Hitler verzekerde zich daarmee nogmaals
van de mede-schuld van zijn Russische partner aan het Poolse drama.
Aan het eind van de maand was de verdeling en bezetting van Polen een feit. Engeland en Frankrijk hadden het nakijken en leden aanzienlijk gezichtsverlies als gevolg van hun gebleken machteloosheid.
Zowel Duitsland als de Sovjet Unie voegden 'hun' gedeelte van Polen eenvoudig toe aan het eigen territorium. Het gedeelte daartussen (het General Gouvernement) werd een vazal van Duitsland, bestuurd door de beruchte Hans Franck. Vanaf het begin van de bezetting van Polen tot aan het einde van de Tweede Wereldoorlog overtroffen de beide bezetters elkaar in wreedheid en ongekende massamoorden, die niet onderdeden voor het latere Duitse optreden in Oekraïne en Wit Rusland. Van de Russische misdaden heeft vooral de executie van duizenden Poolse officieren (waartoe Stalin op 5 maart 1940 opdracht gaf) veel aandacht gekregen; lees hier over het 'bloedbad van Katyn'.
1939 (september) tot 1940 (april): de Schemeroorlog
Na de oorlogsverklaring en de snelle Duitse successen in Polen leek het of beide partijen voorzichtig waren geworden. Misschien geschrokken door eigen succes (Duitsland) of gebrek aan voorbereiding na een oorlogsverklaring (Engeland, Frankrijk)? Hoe het ook zij: aan beide zijden kregen de strijdkrachten orders om voorlopig niet te provoceren: geen luchtbombardementen en geen vijandelijkheden aan het westelijke front langs de Maginotlinie en de Siegfriedlinie. Deze periode van ruim een half jaar wordt wel de Schemeroorlog genoemd. Een periode van bezinning en afwachting, maar vooral ook van voorbereiding op de grote strijd die nog moest komen (zie hierna: Fall Gelb).
Schemeroorlog, maar niet op zee waar meteen op 3
september een vliegende start werd gemaakt: het passagiersschip Athenia werd
door een Duitse torpedo van de U-30 tot zinken gebracht. De wereldwijde
verontwaardiging bracht de Nazis er aanvankelijk toe om te ontkennen dat het
een Duitse onderzeeboot was geweest.
Ondertussen begon Rusland (nominaal Hitler's bondgenoot) op 30 november aan een oorlog met Finland; een land dat gerekend werd tot de Russische invloedsfeer. Aanvankelijk slaagden de Russen er niet in het numeriek veel zwakkere Finse leger de baas te worden maar toen de Russen hun overmacht uitbreidden was het snel gedaan. De westelijke geallieerden lieten het afweten Finland te hulp te komen. In maart 1940 kwamen Rusland en Finland een wapenstilstand overeen waarbij Finland in feite capituleerde voor de Russische eisen. Het zwakke optreden van het Rode Leger in het Finse avontuur droeg er toe bij dat Hitler het in 1941 aandurfde Rusland binnen te vallen.
Rond de jaarwisseling 1939/1940 ontstond toenemende aandacht voor de levering van Zweeds ijzererts dat van vitaal belang was voor de Duitse oorlogsindustrie. Het vervoer gebeurde gedurende de zomer via de Zweedse haven Luleå aan de Oostzee; in de winter, waneer de haven dichtvroor werd het erts per spoor vervoerd naar de ijsvrije haven van Narvik in het neutrale Noorwegen en vandaar per schip door de territoriale wateren langs de Noorse kust naar Duitsland. Het bezit van Narvik was dus van strategisch belang en beide partijen maakten daarvoor hun plannen.
Fall Gelb
Hitler wilde, na de campagne in Polen, zo snel mogelijk in het Westen aanvallen. Hoewel de Duitse voorbereidingen nog lang niet compleet waren, zo waarschuwden zijn generaals, meende Hitler dat de Franse en Engelse voorbereidingen nog verder achterliepen. Duitsland zou nu moeten aanvallen om een goede kans op succes te hebben. En zo begon een lange reeks van aanvalsplannen, begindata, en uitstel tot het tenslotte echt doorging: 10 mei 1940.
8 November 1939: aanslag op Hitler
8 november 1939: gewoontegetrouw komen de Nazileiders, waaronder Hitler, bijeen voor hun jaarlijkse uitje in de Münchense Bürgerbräukeller ter herdenking van de (mislukte) staatsgreep van Hitler c.s. uit 1923. Een timmerman, Johann Georg Elser, slaagt er in een tijdbom te plaatsen. Maar Hitler heeft die avond haast; als de bom ontploft heeft hij de zaal al verlaten en heeft hij de eerste aanslag op zijn leven overleefd. In totaal overleefde Hitler zo'n 17 (voorgenomen) aanslagen, de meeste daarvan in de tweede helft van de oorlog toen het geloof in de Duitse overwinning begon te verdampen.
+ - + - +