Europa 1941: Sovjet Unie en Verenigde Staten
22 juni 1941: Sovjet Unie aangevallen door Duitsland
Rijkelijk laat: het Russische klimaat en het terrein waren voor de Duitse uitrusting niet geschikt om een militaire campagne in de winter te voeren. Maar het was Mussolini die roet in het eten had gegooid met zijn avonturen op de Balkan (Joegoslavië, Griekenland) en waarbij Hitler te hulp moest snellen. Barbarossa moest daardoor ruim vijf weken worden uitgesteld.
22 juni 1941. Overeenkomstig de militaire traditie beginnen de vijandelijkheden bij de dageraad. De Russen, die waarschuwingen van buitenlandse inlichtingendiensten niet hadden geloofd, worden overrompeld. Russische artillerie schiet aanvankelijk zelfs niet terug. Kennelijk had de Russische inlichtingendienst gefaald.
Aanvankelijk verloopt de Duitse campagne in Rusland volgens het recept van de Blitzkrieg. Drie legergroepen rukken op: in het noorden (naar Leningrad), in het centrum (naar Moskou) en in het zuiden (naar Kiev). In het centrum wordt Smolensk veroverd op 16 juli, 200 km ten oosten van Moskou. De legerleiders willen doorstoten naar Moskou maar stuiten op krachtige tegenaanvallen waardoor het Duitse offensief tot staan wordt gebracht. Hitler wordt nerveus en wil zijn strategie aanpassen: niet doorstoten naar Moskou maar concentreren op twee grote doelen in het noorden (Leningrad) en het zuiden (Stalingrad).
Tegen de zin van de Duitse generaals worden de vereiste troepenverplaatsingen uitgevoerd maar begin oktober komt de Führer weer terug op zijn besluit. Moskou moet alsnog worden genomen. Maar het is te laat: de herfstregentijd is begonnen en de 'wegen' veranderen in modderpoelen waarin de tanks en andere voertuigen vastlopen. Begin november, vroeger dan normaal, begint het te vriezen en realiseren de Duitsers zich dat ze niet gekleed zijn op de Russische winter. Bovendien worden de gedemoraliseerde Duitsers onverwacht geconfronteerd met 100 divisies verse, goed geklede en toegeruste Russische troepen. Het 'onoverwinnelijke' Duitse leger wankelt en er moeten koppen rollen. Veldmaarschalk von Brauchitsch, commandant van de Wehrmacht, treedt af op 17 december 1941 en Hitler wijst zichzelf aan als opvolger. De nieuwe legercommandant (korporaal uit de eerste wereldoorlog) wordt meteen actief en verbiedt ongeautoriseerde terugtrekkingen.
Misschien was Generaal von Sponeck het eerste slachtoffer. We hebben hem al leren kennen als de aanvoerder van de parachutisten die anderhalf jaar eerder de luchtlandingen uitvoerden bij Den Haag. Hij mocht zich destijds verheugen in Göring's gunst maar daar was nu voorbij. Von Sponeck had in Rusland een Duitse divisie onder zijn commando bevolen zich terug te trekken na een Russische tegenaanval. Een krijgsraad onder voorzitterschap van Göring sprak het doodvonnis uit dat door Hitler werd omgezet in zes jaat gevangenschap. In 1944 werd hij alsnog, in opdracht van Himmler, geëxecuteerd in het kader van een afrekening na de aanslag op Hitler.
Crisistijd, dus. Maar de propagandamachine blijft
onverkort optmistisch, en dat is het beeld dat in de Nederlandse kranten
zonder commentaar wordt uitgestraald. Hier een stukje van de voorpagina van
De Volkskrant, dagblad voor de katholieke werkers in Nederland van 4 oktober
1941 (21 cent per week bij vooruitbetaling). Elders op de voorpagina is te
lezen dat dit de laatste Volkskrant zal zijn; de krant moet sluiten vanwege
een 'teruggang van het lezersaantal'.
7 december 1941, oost-Aziatisch intermezzo: Pearl Harbour
Een grote Japanse vloot met vliegdekschepen slaagt er in Pearl Harbour, de thuishaven van de Amerikaanse vloot in de Pacific, ongezien te benaderen. De luchtaanval verrast de Amerikanen volledig en is catastrofaal voor de Amerikaanse vloot in de Stille Oceaan. Klik voor de animatie van National Geographic.
De aanval op Pearl Harbour betekent automatisch dat Japan en de Verenigde Staten zich op voet van oorlog bevinden. Verscheidene landen sluiten zich aan bij de Verenigde Staten en verklaren zich in oorlog met Japan: Canada, Engeland, Australië en Nederland (de regering in ballingschap in Londen, mede sprekend voor Nederlands Oost-Indië).
Pearl Harbour was in zekere zin het sluitstuk van grote diplomatieke activiteit in 1941, waarbij de Japanse Minister van Buitenlandse Zaken pendelde tussen Washington, Berlijn, Moskou en Rome. Daarbij ging het vooral over scenario's, bijv. wat zou Duitsland doen als Japan en de Verenigde Staten slaags zouden raken; of, hoe konden de Verenigde Staten worden ontmoedigd deel te nemen aan de oorlog als Japan zich vooralsnog beperkte tot een aanval op Malakka/Singapore en eventueel op Borneo. De gesprekspartners overtroffen elkaar in subtiele misleiding waarbij Japan en Rusland op 13 april plotseling te voorschijn kwamen met een neutraliteitspact: beide landen zouden zich neutraal opstellen als één van beiden te maken kreeg met agressie van een derde land.
Hitler had gehoopt dat Japan alsnog bereid zou zijn Rusland bij Vladivostok in de rug aan te vallen en daarmee de positie van Rusland in Europa te verzwakken. Eventueel, zo suggereerde hij, zou Japan zijn Europese bondgenoot ook kunnen helpen door een aanval op Britse bezittingen, bijv. Malakka en Singapore. De onverhoedse aanval op Pearl Harbour, waardoor onmiddellijke deelname van de Verenigde Staten aan de oorlog onvermijdelijk werd, was hem eigenlijk niet welkom. Het duurde dan ook een paar dagen voor hij besloten had hoe de ontwikkelingen aan het Duitse volk moesten worden uitgelegd; in een toespraak tot de Reichstag op 11 december verklaart hij de Verenigde Staten de oorlog. De Europese oorlog is, ruim twee jaar na het begin van de oorlog in Europa, nu een echte wereldoorlog geworden.
De balans van 1941.
Eind 1941 is Duitsland in oorlog met de drie economische grootmachten van de wereld: het Britse imperium, de Verenigde Staten en de Sovjet Unie. Van de Duits bondgenoten stelt Italië weinig voor; Japan is te ver weg om Duitsland in directe zin bij te staan. De conclusie tekent zich af: de oorlog kan, ondanks aanvankelijke successen, door Duitsland niet meer worden gewonnen. Maar voor een Duitse nederlaag moet er veel gebeuren; met name de westelijke geallieerden zijn nog lang niet voorbereid op een grote landoorlog. Voorlopig wordt er alleen aan het oostelijke front gevochten.
+ - + - +