Europa 1940: Blitzkrieg in west Europa

De winter van het jaar van de schemeroorlog is voorbij. Na de bezetting van Polen wil Hitler verder. Sinds begin November 1939 is hij bezig geweest met zijn aanvalsplan 'Fall Gelb' dat voortdurend van inhoud en aanvangsdatum verandert. Vrij plotseling zet hij zijn zinnen op iets anders.

9 april 1940: Duitsland valt Denemarken en Noorwegen binnen

Vanaf begin oktober 1939, dus direct na de campagne in Polen, vroeg de Kriegsmarine aandacht voor het belang van het bezit van bases langs de Noorse kust. Aanvankelijk was Hitler niet happig en waren zijn gedachten bij 'Fall Gelb', de bezetting van de Kanaalkust via een opmars door België en Nederland. Maar dat veranderde snel toen het vermoeden rees dat een Britse invasie bij Narvik een dodelijke bedreiging zou betekenen voor de levering van het Zweedse ijzererts. Hitler vermoedde terecht, dat Churchill zich niet zou laten tegenhouden door de Noorse neutraliteit. Als voorproefje van hun ambities legden de Engelsen op 8 april mijnen in de Noorse wateren om het transport van ijzererts te bemoeilijken.

Op 9 april valt het Duitse leger Denemarken en Noorwegen binnen. Denemarken capituleert onmiddellijk maar Noorwegen wil zich verdedigen en wijst het Duitse ultimatum van de hand. Vooral de bezetting van Noorwegen was een stoutmoedige operatie en een ernstige tegenslag voor de Britten die al een tijdje hun zinnen hadden gezet op het vestigen van sterke posities in en rond Narvik en Trondheim. Hitler was zijn tegenstander echter te vlug af en verraste iedereen, o.a. met een nog niet eerder vertoonde inzet van parachutisten. De inzet van Duitse parachutisten en de bereidheid van Duitsland en de geallieerden om de neutraliteit van Noorwegen te schenden waren ontwikkelingen die de resterende 'kleine neutralen' (waaronder Nederland en België) met grote zorg gadesloegen. Wat ook was opgevallen: de aanvallen op Noorwegen en Denemarken werden niet voorafgegaan door intimidatie, een diplomatiek offensief en een reëel ultimatum, in tegenstelling tot de Anschluss van Oostenrijk, de inlijving van het Sudetenland, de overval op Tsjecho-Slowakije en de inval in Polen. Kennelijk had Hitler voor zijn expansie in westelijke richting behoefte aan een verrassingselement dat weinig ruimte bood aan een interventie van Engeland en Frankrijk.

Het bezit van Noorse havens en vliegvelden versterkte de Duitse positie op de Atlantische Oceaan en vergrootte de dreiging voor de Britse vloot en havens in Schotland. De sterke Duitse positie in Noorwegen verschafte bescherming aan de belangrijke levering van Zweeds ijzererts via de ijsvrije haven van Narvik. Een Britse tegenactie, o.a. bij Narvik, verliep aanvankelijk positief maar werd niet doorgezet door onenigheid binnen de Britse leiding en moest tenslotte in het begin van juni worden beëindigd vanwege het desastreuze verloop van de oorlog in Frankrijk. Zelfs de evacuatie van de Britten uit Noorwegen kwam nog even in het nauw toen de Duitse slagschepen Scharnhorst en Gneisenau op het toneel verschenen. Het Engelse vliegdekschip Glorious ging verloren. Churchill, de balans opmakend van de mislukte tegenactie in Noorwegen zag nog een lichtpuntje: de verliezen van de Kriegsmarine waren zo hoog dat de Duitsers voorlopig een invasie van Engeland uit hun hoofd zouden moeten zetten.

10 mei 1940: Duitsland valt Nederland, België en Luxemburg binnen.

Op 10 mei zijn Nederland, Belgie en Luxemburg aan de beurt om onder de voet te worden gelopen.

Nederland biedt, naar Hitler's smaak, onverwacht veel tegenstand maar capituleert op 15 mei, een dag na een terreurbombardement door de Luftwaffe op Rotterdam. De gebeurtenissen van 10-15 mei worden op deze website per dag gevolgd:
10-mei  11-mei  12-mei  13-mei  14-mei  15-mei

België capituleert op 28 mei. De capitulatie was een persoonlijk besluit van Koning Leopold III (tevens opperbevelhebber van de Belgische strijdkrachten), zeer tegen de zin van de ministersploeg. De Fransen, die de Belgen tegen de Duitse overval te hulp waren gekomen beschouwden de Belgische capitulatie als onverhoeds verraad. Historici zijn het er over eens dat de Britten en Fransen wel degelijk op de hoogte waren van de onhoudbaarheid van de Belgische positie. Al enkele dagen had de Koning signalen afgegeven dat voortzetting van de hopeloze strijd tot onnodig bloedverlies zou leiden bij de Belgische strijdkrachten en de bevolking.

De Koning weigerde naar Engeland te vluchten en bleef in België. In november 1940 reisde hij naar Berchtesgaden voor een onderhoud met Hitler. Na de oorlog was Leopold III een omstreden koning die werd vervangen door zijn broer die optrad als Prins-regent. Na een referendum (1950) trad Leopold III af om te worden opgevolgd door zijn oudste zoon Boudewijn.

Inmiddels hebben de Duitse troepen op 12 mei, via de Ardennen, de Franse grens bij Sedan bereikt, achter de onneembaar geachte Maginot linie om, en staan met hun tanks al op 20 mei aan de Kanaalkust bij Abbeville. Het Britse expeditieleger dat Noord-Frankrijk moet verdedigen wordt door de Duitse tankdivisies achteruit gedreven, maar laat zich niet afsnijden van de kust.

De Duitse strategie om Frankrijk binnen te vallen via de lage landen was verbijsterend succesvol; klik voor een animatie van de militaire gebeurtenissen van 10 mei tot 25 juni. De succesvolle Duitse aanvallers waren geïmponeerd en geïnspireerd door het genie van hun Führer. En de inwoners van de onder de voet gelopen kleine landen waren onthutst en gingen aarzelend rekening houden met een langdurige Duitse overheersing van Europa.

In Engeland lag dat anders. Het Britse eilandenrijk had, sinds de Noormannen, zich verlaten op een strategie van verdediging van zijn onafhankelijkheid door aanvallers op zee te verslaan met zijn sterke vloot. En Engeland had de strijdbare en vasthoudende Winston Churchill, de minister van marine die Chamberlain op 10 mei 1940 opvolgde als Prime Minister maar wiens eerste zorg nu was de redding van het Britse expeditieleger dat zich nog in Frankrijk bevond.

1940, eind mei: Duinkerken

De geallieerde positie in Frankrijk werd binnen enkele weken na de overval uitzichtloos. Het ingesloten Britse expeditieleger kon maar ternauwernood en met grote verliezen in Duinkerken worden geëvacueerd onder voortdurende aanvallen van de Luftwaffe, die na beloftes van Göring het karwei van het achtervolgende tankleger mocht overnemen. Het ging om ruim 300.000 Britse manschappen, die hun zware materieel en voertuigen moesten achterlaten.

De evacuatie van het Britse leger, die op 4 juni werd voltooid, slaagde mede door de massale inzet van kleine schepen zoals vissersboten en plezierjachten. De spectaculaire operatie werd door de Britse media als een triomf gepresenteerd maar Churchill waarschuwde in het Lagerhuis: 'Wars are not won by evacuations'; gedurende de volgende weken en maanden werd zijn briefwisseling met Roosevelt gekleurd door openhartige twijfel of Engeland zich zonder snelle hulp van de Verenigde Staten zou kunnen verdedigen.

Frankrijk voelde zich door de Britten in de steek gelaten; de ingesloten Fransen, die de Britse aftocht in Duinkerken moesten dekken, capituleerden op 6 juni.

1940, 14 juni: Parijs valt.

De snelle opmars van de Duitsers wordt al op 14 juni bekroond met de val van Parijs, dat door het Franse leger niet wordt verdedigd. Het Franse moreel stort in. Engeland ontslaat Frankrijk van de afspraak dat geen van beide een afzonderlijke wapenstilstand met Duitsland zou accepteren.

1940, 22 juni: Duits-Franse wapenstilstand

Duitsland en Frankrijk ondertekenen een door Hitler gedicteerde wapenstilstand in het bos van Compiègne, op dezelfde plaats waar de beide landen in 1918 na afloop van de eerste wereldoorlog een wapenstilstand sloten die zou leiden tot de voor Duitsland zo nadelige en door Hitler verfoeide vrede van Versailles (1919). Maar nu, in 1940, zijn de bordjes verhangen: voor de Fransen is het slikken of stikken. De Duitse delegatie zit links op de foto met Keitel (staand) en Hitler naast zich; rechts op de foto de Franse delegatie.

Bij de wapenstilstand wordt Frankrijk in zones verdeeld. Het noorden en westen wordt bezet gebied; het zuiden wordt een vazalstaat met een regering (onder leiding van de 84-jarige maarschalk Pétain) die zich installeert in Vichy.

Nauwelijks twintig jaar na de door hem zo verfoeide Vrede van Versailles komt Hitler persoonlijk naar Compiègne om zijn triomf te vieren; op de foto een spontaan overwinningsdansje, ten overstaan van zijn (verbaasde) naaste medewerkers. Aan niets is te zien dat de blitzkrieg in nauwelijks een maand het leven heeft gekost van bijna 30.000 jonge landgenoten.

1940, juli - october: Engeland aan de beurt?

Na Compiègne kijkt Hitler nog een weekje rond in Frankrijk maar hij verschijnt weer op zijn hoofdkwartier op 29 juni. Jodl, zijn top-strateeg, heeft een eerste memorandum klaar gelegd voor de voortzetting van de strijd tegen Engeland. De Luftwaffe en de Kriegsmarine zouden het spits moeten afbijten voor een landing van het leger, maar misschien zou dat nauwelijks nodig zijn: Engeland, zo luidt Jodl's verwachting, zou snel inzien dat de oorlog verloren was en zich moeten schikken in een respectabele vrede. Hitler sluit zich daarbij aan maar wacht vergeefs op Britse initiatieven. Op 19 juli, in een toespraak tot de Reichstag, zinspeelt Hitler nadrukkelijk op vrede maar krijgt onmiddellijk een afwijzende reactie uit Engeland.

Kennelijk was Hitler's vertrouwen in een smeekbede uit Engeland toch al geslonken. Drie dagen eerder had hij opdracht gegeven voor de voorbereiding van een landing in Engeland: 'Unternehmen Seelöwe' (Operatie Zeeleeuw), bedoeld om Engeland militair uit te schakelen en zonodig geheel te bezetten. Er volgen nu enige maanden van gekibbel tussen de drie onderdelen van de krijgsmacht waarbij steeds duidelijker blijkt dat er eigenlijk nooit goed is nagedacht over de verovering van Engeland. Het grootste probleem was het ontbreken van zeewaardige landingsvaartuigen; de invasievloot zou moeten bestaan uit meer dan 1200 gevorderde rijnaken, die voor een geslaagde oversteek en landing zeldzaam rustig weer nodig zouden hebben. Voor de bescherming van deze onwaarschijnlijke invasievloot moest de Kriegsmarine de strijd aangaan met de oppermachtige Royal Navy, terwijl de Luftwaffe er bepaald niet in geslaagd was suprematie in het Engelse luchtruim veilig te stellen. Vooral de Kriegsmarine lag dwars en bleef voortdurend aandringen op uitstel en/of een kleinere operatie dan het leger wilde. Zo verstreek de tijd en verminderden de kansen op goed weer. Ondertussen werd de invasievloot bijeen gebracht in havens langs de Nederlandse, Belgische en Franse kust en werd daar veelvuldig aangevallen door de RAF. Op de foto: een Duitse oefening op het Scheveningse strand met een 'ontkopte' rijnaak.

Er werd niet alleen gekibbeld maar ook opgetreden: Göring's Luftwaffe, gretig na het matige optreden in Duinkerken, boekte al vanaf 9 juli successen met het bombarderen en verjagen van konvooien in het Kanaal. Vanaf 12 augustus concentreerde de Luftwaffe zich op Engelse vliegvelden en radarstations en vanaf 7 september begonnen de nachtelijke terreurbombardementen op Londen, die culmineerden in een riskante aanval bij daglicht op 15 september. De Duitse formaties werden opgewacht door RAF jachtvliegtuigen boven het Kanaal en slechts weinig Luftwaffe vliegtuigen slaagden er in tot Londen door te dringen.

Suprematie in de lucht was een wezenlijke voorwaarde voor een invasie van Engeland. Göring mocht nog even opscheppen dat de jachtvliegtuigen van de RAF binnen enkele dagen door de Luftwaffe geëlimineerd zouden zijn maar Hitler was realistischer: op 17 september gaf hij aan de Kriegsmarine te kennen dat Unternehmen Seelöwe opnieuw werd uitgesteld, zonder een nieuwe datum te noemen. Op 12 oktober, tenslotte, besloot hij dat de voorbereiding van de operatie tot aan het komende voorjaar slechts het uitoefenen van druk op Engeland tot doel zou hebben. Lettend op de agenda van Hitler sinds 'Compiègne' en de zaken die hem bezig hielden lijkt het waarschijnlijk dat hij nooit echt geloofd heeft in een werkelijke uitvoering van Unternehmen Seelöwe. Churchill, sprekend over de RAF piloten: Never in the field of human conflict was so much owed by so many to so few.

1940: Rusland aan de beurt?

Al in Mein Kampf had Hitler duidelijk gemaakt dat Lebensraum voor het Germaanse volk in oostelijke richting moest worden gezocht. Hij dacht daarbij vooral aan Polen, Oekraïne (voedsel) en de Kaukasus (olie). In Polen waren Einsatzgruppen begonnen met het verjagen en liquideren van de plaatselijke bevolking en hadden Duitse boeren zich in Polen gevestigd. Op papier was de Duitse oostgrens beveiligd door het Molotov/Ribbentropp pact maar Hitler en Stalin waren niet naïef. Wie wilde wachten op de ander om de eerste klap uit te delen?

Eind juli 1940 (nog in de begindagen van het fantaseren over Seelöwe) waren Hitler's gedachten al bezig met een aanval op Rusland. Op dat moment hoopte Hitler nog dat Engeland, weggejaagd uit Frankrijk, spoedig vrede zou willen sluiten met Duitsland. Dat de Engelsen koppig volhielden moest wel betekenen dat ze rekenden op een Russische aanval. Molotov had al bij herhaling laten weten dat de Duitse erkenning van de Russische invloedssfeer royaler zou moeten worden. Een Duitse invasie van Engeland zou het risico kunnen lopen dat aan de gedoogsteun van Rusland een kostbaar prijskaartje kwam te hangen. De Führer wilde dat niet afwachten; op 18 december 1940 kreeg zijn staf opdracht een plan op te stellen voor een snelle campagne tegen Sovjet Rusland, te beginnen op 15 mei 1941 (Unternehmen Barbarossa).

De balans van 1940.

1940 was voor Hitler, in militair opzicht, een succesvol jaar. Noorwegen, Denemarken, Nederland, Belgie, Luxemburg en Frankrijk werden veroverd en een beslissende invasie van Engeland leek de volgende stap. Maar Hitler deinsde hiervoor terug en meende met blufpoker te kunnen volstaan. Het Britse antwoord daarop was evenmin gespeend van blufpoker. Maar aan weerszijden overheerste de realiteitszin: Duitsland's Kriegsmarine moest het overwicht van de Britse Royal Navy erkennen en Duitsland was geheel onvoorbereid op een amfibische operatie tegen Engeland. Een gevecht om de superioriteit van het luchtruim (Battle of Britain) werd door de Luftwaffe verloren; tegen het eind van het jaar ging de Luftwaffe zich overwegend beperken tot nachtelijke terreurbombardementen. Een aanval op Rusland was Hitler's enige optie om zijn tegenstanders te blijven imponeren.

+ - + - +