Europa 1942: Keerpunt

De kaart van Europa in 1942. De verschillende schakeringen groen verwijzen naar het door
Groot-Duitsland bezette gebied in 1939  1940  1941 en 1942.
Andere kleuren verwijzen naar de
geallieerden, Duitse bondgenoten/vazalstaten en neutrale staten.

Met het keerpunt van de militaire oorlog in zicht nemen de Nazi's ook nog tijd voor andere programmapunten.

1942, 20 januari, de Endlösung: Wannsee conferentie

Op 31 juli 1941 schrijft Göring een brief aan de SD en Gestapo chef Reinhard Heydrich. Göring was door Hitler belast met de coördinatie van alle anti-joodse maatregelen. Göring draagt Heydrich op voorbereidingen te treffen voor een 'Gesamtlösung der Judenfrage' (aan het slot van de brief gaat het over de 'Endlösung der Judenfrage') in het Duitse invloedsgebied van Europa.

Heydrich begon zijn komeetachtige carrière in 1931 op 27-jarige leeftijd toen hij de basis legde voor de Sicherheitsdienst. In zijn dossiers verzamelde hij informatie over Nazi leiders en hun mogelijke veiligheidsrisico's. Hij stond in hoog aanzien bij Himmler en Hitler, vanwege zijn werkkracht en perverse meedogenloosheid. Hitler zou hem eens beschreven hebben 'als buitengewoon getalenteerd maar ook bijzonder gevaarlijk'. Na de invasie van Polen kreeg Heydrich de leiding van het nieuwe Reichssicherheitshauptamt, een organisatie waarin alle politiediensten opgingen (waaronder de SD en de Gestapo) en begon met de liquidatie van de Poolse intelligentsia en joden. Hiervoor werden Einsatzgruppen gevormd, die ook na de inval in Rusland achter het front optrokken om op grote schaal ongewenste burgers bijeen te drijven en te executeren.

Heydrich's machtswellust en arrogantie werden hem noodlottig bij een aanslag in de buurt van Praag in 1942. De Duitse wraak was in de stijl van Heydrich: meer dan 1000 (veronderstelde) betrokkenen bij de aanslag werden gearresteerd en geëxecuteerd, vele honderden joden werden uit de getto's gehaald en naar vernietigingskampen overgebracht. Het plaatsje Lidice, op beschuldiging dat het de aanslagplegers had geholpen, werd met de grond gelijk gemaakt.

De waanzin van de uitroeiing van de joden krijgt hoge prioriteit. Het moet sneller, efficiënter en onzichtbaarder: dat laatste om de weerzinwekkende taferelen uit de openbaarheid te houden en geen sporen na te laten. Heydrich gaat aan het werk en nodigt de bij de Endlösung betrokken diensten uit voor een bijeenkomst op 20 januari 1942 in een guesthouse van de SS aan de Wannsee bij Berlijn. Hier wordt de Endlösung in macabere logistieke en technische contouren vastgelegd in een gezelschap van 15 hoge civiele bestuurders en SS-officieren, waaronder de Oberststurmbannführer Adolf Eichmann, die als secretaris optreedt. Eichmann is de betrekkelijk obscure chef van het Buro IV-B4, Judenangelegenheiten, van het Reichssicherheitshauptamt; hij werd na de oorlog de icoon van de Holocaust.

De naam Eichmann komt boven drijven in getuigenverklaringen tijdens het Neurenberg Tribunaal. Eichmann zelf stond daar niet terecht en was ook niet aangeklaagd. Aangenomen werd dat hij was omgekomen of misschien naar het buitenland was gevlucht.

Het is waarschijnlijk dat de rol van Eichmann in de getuigenissen van aangeklaagden in Neurenberg werd overbelicht om de eigen schuld te verkleinen. Eichmann werd door de Mossad (de Israëlische geheime dienst) in Argentinië opgepakt en ontvoerd naar Israël waar hij in 1962 werd veroordeeld en opgehangen.

De Wannsee conferentie wordt veelal gezien als de start van de Holocaust. De principiële beslissing dat de joden zouden worden uitgeroeid was echter al minstens een half jaar eerder genomen, getuige de hierboven genoemde brief van Göring. De Wannsee conferentie is veeleer een samenspraak van de uitvoerders. Uitvoerders met kennis van zaken die zich er van bewust waren dat traditionele massa-executies ontoereikend zouden zijn voor de Endlösung.

Ongeveer 6 miljoen joden hebben de oorlog niet overleefd. Ten tijde van de Wannsee conferentie waren daarvan al 20-25% vermoord. Tot aan de Wannsee conferentie ging het vooral om het optreden van de SS Einsatzgruppen, voornamelijk in Polen, Oekraïne en Wit Rusland. Klik hier als u meer wilt weten (en zien) van het schokkende optreden van de Einsatzgruppen. Een jaar later waren deze percentages omgekeerd: de vernietigingskampen Belzec, Sobibor en Treblinka 'voldeden aan de verwachtingen'.

Zo'n grote operatie kon natuurlijk niet geheim gehouden worden. Eind 1942 was al veel informatie bekend en beschreven. Klik hier om meer te lezen.

De Arbeitseinsatz.

Ondertussen ging de oorlog door. Een oorlog vooral in Oost-Europa, die naarmate de oorlog langer duurde gepaard ging met grote verliezen aan mensenlevens, gewonden en krijgsgevangenen. Een oorlog die bovendien het uiterste ging vergen van de Duitse oorlogsindustrie waar steeds meer arbeiders onder de wapenen werden geroepen. Vanaf 1942 waarschuwde de Duitse industrie dat de in krijgsdienst opgeroepen Duitsers vervangen moesten worden door arbeiders uit de bezette gebieden te dwingen in Duitsland te komen werken. Er kwam een Generalbevollmächtigter für den Arbeitseinsatz in de persoon van Fritz Sauckel om deze slavenarbeid te organiseren.

1942: Stalingrad

Na de barre winter 1941/1942 in de Russische steppen maakt Hitler aanstalten zijn Russische avontuur te hervatten. De Duitse troepen zijn tijdens de winter letterlijk gedecimeerd: van de 162 divisies waarmee de aanval op Rusland een jaar eerder was ingezet zijn er niet meer dan acht inzetbaar voor een nieuw offensief. In alle hoeken en gaten van Europa (Italië, Roemenië, Hongarije) wordt hulp gevraagd of aangeboden en verkregen om op het zuidelijke front een beperkte maar kansrijke aanval op te zetten. Doel is het bezit van de Kaukasische olievelden, bij Maikop en Grozny.

Aanvankelijk lijkt de operatie voorspoedig te verlopen. Dit verleidt Hitler op 23 juli om het doel van de operatie uit te breiden: niet alleen moeten de Kaukasische olievelden bij Grozny worden veroverd maar ook Stalingrad, strategisch gelegen aan de Wolga. Tegen het advies van zijn generaals en van Franz Halder, zijn stafchef, drukt hij zijn besluit door.

Shirer citeert uit Halder's dagboek ('The Halder Diaries'): The continual underestimation of enemy possibilities takes on groteque forms and is becoming dangerous. Serious work has become impossible here. Pathological reaction to momentary impressions and a complete lack of capacity to assess the situation and its possibilities gives his so-called 'leadership' a most peculiar character.

Om zeker te zijn van de uitvoering worden degenen die het niet met hem eens zijn aan de kant gezet: o.a. veldmaarschalk List, commandant van de veldtocht in de Kaukasus en (op 24 september) stafchef Generaal Franz Halder.

De gevolgen van Hitler's fatale beslissing van 23 juli worden spoedig zichtbaar: eind october zijn de Duitse en Russische troepen verwikkeld in bloedige straatgevechten in Stalingrad. Generaal Paulus, de Duitse commandant in Stalingrad is aanvankelijk nog optimistisch maar op 22 november slagen de Russische strijdkrachten er in de Duitse troepen in Stalingrad te omsingelen; de bevoorrading moet vanaf nu door de lucht plaats vinden totdat ook het laatste vliegveld valt. Hitler stuurt nieuwe troepen vanuit het noorden die Stalingrad tot op 50 km naderen maar ze worden door de Russen teruggedreven. Als ook de aanval op de olievelden van Grozny tot staan komt is het iedereen duidelijk dat Hitler's Russische avontuur een kostbare mislukking zal worden. Wanneer Paulus (foto links, capitulatie) voorstelt te capituleren wordt dit door Hitler verboden: doorvechten tot de laatste man en de laatste munitie om de vijand zoveel mogelijk schade toe te brengen, zo luidt het bevel vanuit zijn relatief comfortabele oost-pruisische hoofdkwartier aan de oververmoeide troepen die zonder bevoorrading en medicamenten de koude van Stalingrad trotseren. De laatste Duitse troepen in Stalingrad capituleren op 2 februari 1943. Ook in het toenmalige Duitsland kon deze catastrofe niet verborgen worden gehouden, laat staan gepresenteerd worden als een succes. In een niet eerder vertoond gebaar van openhartigheid werden drie dagen van nationale rouw afgekondigd. Voor propagandaminister Goebbels was 'Stalingrad' de opstap naar 'totalen Krieg'; een concept uit de Himmler/Goebbels keuken die voorzichtig enige ruimte zocht naast het onfeilbare leiderschap rond Hitler.

De balans van 1942.

Na aanvankelijke successen aan het oostelijke front keert het tij; het jaar eindigt met grote tegenslagen.

eind 1942: Stalingrad, tegen het einde van het jaar, was ongetwijfeld het belangrijkste keerpunt van 1942 maar stond niet op zichzelf:

1942, 4 november: Rommel begint aan de terugtocht na de desastreus verlopen slag bij El Alamein. Het doel, controle over het Suez Kanaal, is niet bereikt. Hij legt Hitler's bevel om door te vechten naast zich neer en begint aan een lange terugtocht naar het westen.

1942, 8 november: begin van operatie Torch, de Brits-Amerikaanse invasie van Frans Noord Afrika. Troepen landen in Casablanca, Oran en Algiers en zullen een nieuwe bedreiging gaan vormen voor Rommel's Africa Korps.

1942, 17 december. Anthony Eden, de Britse minister van Buitenlandse Zaken, onthult in het Lagerhuis geheime massale executies van joden, met name in Polen.

Het was niet de eerste keer dat de Britse regering met zulke informatie naar buiten trad. De Britten slaagden er geregeld in Duitse geheime berichten en rapporten te onderscheppen en te decoderen. De Duitsers, overtuigd van de veiligheid van hun codering, maakten betrekkelijk zorgeloos gebruik van radioverbindingen voor hun communicatie. Al vanaf de zomer van 1941 beschikten de Britten over Duitse rapporten waarin het optreden van de Einsatzgruppen werd bijgehouden. Churchill kreeg wekelijks samenvattingen van de Britse militaire inlichtingendienst. Op 24 augustus 1941 zei Churchill in een radio uitzending: 'Whole districts are being exterminated. Scores of thousands -literally scores of thousands- of executions in cold blood are being perpetrated by the German police-troops upon the Russian patriots who defend their native soil. Since the Mongol invasions of Europe in the sixteenth century, there has never been methodical, merciless butchery on such a scale, or approaching such a scale'.

1942, 31 december. Na de chaotische slag in de Barents Zee in de poolnacht van 31 december 1942 besluit Hitler dat zijn grote oppervlakteschepen buiten bedrijf moeten worden gesteld. De Kriegsmarine krijgt orders zich te concentreren op het onderzeebootwapen. Admiraal Raeder treedt af en wordt vervangen door admiraal Dönitz.

+ - + - +